Janusz Korczak

Dzieciństwo i młodość

Pochodził ze spolonizowanej rodziny Goldszmitów – jego pradziad był szklarzem, dziadek lekarzem, zaś ojciec, Józef Goldszmit, znanym warszawskim adwokatem. On sam, jako Żyd-Polak, poczuwał się do podwójnej identyfikacji narodowej.

W roku 1896 opublikował w tygodniku satyrycznym “Kolce” humoreskę “Węzeł gordyjski”, która była jego debiutem pisarskim i zapoczątkowała twórczość publicystyczną. W 1898 r. zdał maturę i zapisał się na Wydział Lekarski Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Studia medyczne zajęły mu sześć lat, gdyż pierwszy rok musiał powtórzyć. W dalszym ciągu rozwijał się literacko. Pisał artykuły i recenzje w tygodniku “Kolce” oraz współpracował z różnymi czasopismami. W okresie studiów powstała jego pierwsza powieść “Dzieci ulicy”, opublikowana w 1901 r.. W tym czasie pracował również w bezpłatnej czytelni dla dzieci.

W marcu 1905 r. Henryk Goldszmit otrzymał dyplom lekarza i podjął pracę w żydowskim Szpitalu dla Dzieci im. Bersonów i Baumanów przy ulicy Śliskiej 51 w Warszawie. W latach 1905-1906 Korczak zdobywał też doświadczenie jako lekarz wojskowy po powołaniu go na front wojny rosyjsko-japońskiej.

Dla pogłębienia wiedzy medycznej pojechał na rok do Berlina (1907/1908) i na pół roku do Paryża (1910). Tam brał udział w wykładach z pediatrii i pedagogiki. Przy okazji oglądał szpitale dziecięce i zakłady zajmujące się terapią i edukacją najmłodszych. W 1910 lub 1911 r. przebywał miesiąc w Londynie, odwiedzając tamtejsze szkoły i domy opieki – to właśnie tam zrezygnował z założenia własnej rodziny i postanowił ostatecznie poświęcić się jedynie pracy z dziećmi.

Dom Sierot i działalność międzywojenna

W 1912 roku rozstał się na zawsze z pracą w szpitalu, zamieszkał przy ul. Krochmalnej 92 i objął funkcję dyrektora nowo otwartego żydowskiego Domu Sierot pozostającego pod opieką Towarzystwa “Pomoc dla Sierot”. Współpracował tam ze Stefanią Wilczyńską, która pomagała mu wdrażać w życie jego autorskie koncepcje pedagogiczne oraz sama twórczo angażowała się w rozwój placówki. Dom Sierot stał się dla Korczaka miejscem codziennej, pogłębionej obserwacji rozwoju psychofizycznego dziecka. Tam także zrodziły się nowatorskie pomysły, takie jak: sejm, sąd, gazetka, notariat, zakłady.

Korczak w 1914 r. został powołany do wojska, początkowo jako ordynator polowego szpitala dywizyjnego na Ukrainie, następnie został lekarzem pediatrą w przytułku dla dzieci ukraińskich pod Kijowem. W Kijowie poznał Marię (Marynę) Falską, z którą później współpracował. Podczas wojny napisał też jedną ze swoich najważniejszych książek pt. “Dziecko w rodzinie” – pierwszą część tetralogii “Jak kochać dziecko”, która ukazała się w 1919 r. (całość zaś w 1920). W 1918 r., po powrocie do Warszawy, znów podjął pracę w Domu Sierot.

Od listopada 1919 r. Korczak blisko związany był z otwartym wówczas zakładem Nasz Dom kierowanym przez Falską. Odwiedzał regularnie placówkę w charakterze lekarza i pedagoga. W 1928 r. Nasz Dom przeniósł się na Bielany, a Korczak wciąż utrzymywał z nim kontakt.

W 1926 r. zainicjował wydawanie eksperymentalnego tygodnika dzieci i młodzieży “Mały Przegląd” – jako dodatku do dziennika “Nasz Przegląd”. Było to pismo praktycznie całkowicie tworzone “przez dzieci i dla dzieci”. Korczak był jego redaktorem do 1930 r., później przekazał tę funkcję Igorowi Newerlemu. Ostatni numer “Małego Przeglądu” ukazał się w piątek, 1 września 1939 roku.

W latach 20. Korczak nawiązał współpracę z instytucjami kształcenia nauczycieli i wychowawców, m.in. z Państwowym Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej oraz Studium Pracy Społeczno-Oświatowej w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Szczególnie związany był z Państwowym Instytutem Pedagogiki Specjalnej.

W 1932 r. wyprowadził się z Domu Sierot i zamieszkał z siostrą. W tym czasie podjął się nowych obowiązków, pracował m.in. jako biegły sądowy w sprawach dzieci przy Sądzie Okręgowym oraz referent pism zagranicznych dla Kasy Chorych. Od końca 1934 r. związany był także z Polskim Radiem. Pod pseudonimem “Stary Doktór” wygłaszał oryginalne w formie i treści pogadanki dla dzieci. Współpracował również z wieloma czasopismami (m.in. “Robotnik”, “Opieka Społeczna”), także wydawanymi w języku hebrajskim i żydowskim (m.in.: “Olami”, “Olami Hakatan”, “Hechaluc Hacair”, “Dos Kind”), w których jego teksty tłumaczono.

II wojna światowa i śmierć w Treblince

W pierwszych dniach II wojny światowej wraz z wychowawcami i współpracownikami dyżurował dzień i noc w Domu Sierot. We wrześniu 1939 r. po raz ostatni przemówił w Polskim Radiu, nawołując do spokoju. Od samego początku okupacji nieustannie zabiegał także o wsparcie dla swojej instytucji. Latem 1940 r. udało mu się jeszcze wyjechać z dziećmi na kolonie letnie do “Różyczki”, filii Domu Sierot mieszczącej się w Wawrze. Jesienią 1940 r. Dom Sierot – jako instytucja żydowska – nakazem okupanta został przesiedlony do getta na ulicę Chłodną 33, do budynku Gimnazjum Kupieckiego im. Marii i Józefa Roeslerów, zaś Korczak trafił na pewien czas do aresztu za nienoszenie nakazanej Żydom opaski z gwiazdą Dawida.

W październiku 1941 r. Dom Sierot został zmuszony po raz kolejny do przeprowadzki, tym razem na ul. Sienną 16 / Śliską 9, do części pomieszczeń w budynku Towarzystwa Pracowników Handlowych. Korczak cały czas walczył o środki finansowe na utrzymanie dzieci, ale przede wszystkim starał się, by mimo beznadziejnej sytuacji, życie w Domu Sierot płynęło wcześniejszym, przedwojennym rytmem. W miarę możliwości zachowane zostały dawne zasady funkcjonowania i wewnętrzne zwyczaje. Na początku 1942 r. Korczak podjął się także oficjalnie opieki nad znajdującą się w tragicznej sytuacji placówką dla sierot – Głównym Domem Schronienia – przy ul. Dzielnej 39, zaś od maja tego roku zaczął pisać “Pamiętnik”, który ukazywał tragiczny obraz okupacji hitlerowskiej.

Korczak odrzucał świadomie propozycje osobistego ratunku: nie przyjął pomocy w opuszczeniu getta i ukryciu się, jaką oferowali mu przyjaciele, a w dniu deportacji, rankiem 5 sierpnia 1942 r., w czasie trwania tzw. “wielkiej akcji” (głównego etapu eksterminacji ludności warszawskiego getta) – odmówił opuszczenia dzieci i pracowników Domu Sierot. Źródła dowodzą, że próbę wyprowadzenia go podjąć chcieli pracownicy gminy żydowskiej (nie Niemcy). Musiał liczyć się z tym, że nie przeżyje “wysiedlenia na wschód”, przy czym najprawdopodobniej nie wiedział, że Treblinka to obóz zagłady. Ostatni marsz Korczaka i dzieci na Umschlagplatz wszedł do legendy. Zaświadczony w wielu relacjach i wspomnieniach (nie zawsze spójnych i w szczegółach wiarygodnych), jednocześnie żył i żyje własnym życiem – w wersji zmitologizowanej. Istota legendy odzwierciedla jednak niepodważalną prawdę o Korczaku – niezawodnym autorytecie moralnym.

Utwory Janusza Korczaka:

• “Dzieci ulicy”, 1901
• “Koszałki opałki”, Warszawa 1905
• “Dziecko salonu”, Warszawa 1906
• “Szkoła życia” (w “Społeczeństwie”), 1908
• “Mośki, Joski i Srule”, 1910
• “Józki, Jaśki i Franki”, 1911
• “Sława” (opowiadania), 1912
• “Bobo” (“Bobo”, “Spowiedź motyla”, “Feralny tydzień”), 1914
• “Momenty wychowawcze”, 1919
• “Jak kochać dziecko”, t. 1, 1920
• “Jak kochać dziecko”, t. 2, 1921
• “O gazetce szkolnej”, 1921
• Wstęp do Jędrzeja Śniadeckiego: “Rozprawa o fizycznym wychowaniu dzieci”, 1922
• “Sam na sam z Bogiem” (“Modlitwy ludzi, którzy się nie modlą”), 1922
• “Kiedy znów będę mały”, 1925
• “Bankructwo małego Dżeka”, 1926
• “Bezwstydnie krótkie”, 1926
• “Król Maciuś Pierwszy”, 1928
• “Prawo dziecka do szacunku”, 1929
• “Prawidła życia”, 1930
• “Senat szaleńców”, 1930
• “Król Maciuś na wyspie bezludnej”, 1931
• “Kajtuś Czarodziej”, 1934
• “Uparty chłopiec” (O Ludwiku Pasteurze), 1938
• “Ludzie są dobrzy”, 1938
• “Trzy wyprawy Herszka”, 1938
• “Refleksje”, 1938
• “Pedagogika żartobliwa”, 1939

Większość dzieł Korczaka w internecie można znaleźć  na stronie Polona.pl

(opracowano na podstawie culture.pl)